ويتامين E

ويتامين E

مسيرهاي فيزيولوژي و بيوشيميايي

ويتامين E  عنواني است كه به خانواده توكوفرول‌هاي با يك حلقه كرومانول و يك زنجيره غيراشباع يا اشباع شده, اطلاق مي‌شود. فعاليت حياتي اين گروه متناسب با قدرت آنتي اكسيداني آن‌ها است كه توكوفرول بالاترين ميزان فعاليت را دارد. ويتامين E محلول در چربي است و در غشاهاي سلولي يافت مي‌شود. بيشترين آن در بافت چربي است كه غلظت آن در اين بافت تقريباً mg 1 به ازاء هر گرم چربي است. فعاليت حياتي ويتامين E از اين نظر كه به عنوان كوآنزيم واكنش‌هاي آنزيمي وارد عمل مي‌شود, اختصاصي نيست. به نظر مي‌رسد كه نقش ويتامين E در خنثي كردن راديكال‌هاي آزاد مهمترين فعاليت آن است. ويتامين E براي انجام اين عمل, راديكال‌هاي آزاد توليد شده به وسيله اكسيدازهاي (مثل گزاننتين اكسيداز و اكسيداز وابسته به سيتوكروم P450) يا حاصل از تجزيه آب اكسيژنه را خنثي مي‌كند. در اين فرايند, حلقه كرومانول به راديكال آزاد توكوفروكسيل نسبتاً پايدار تبديل مي‌شود كه مي‌تواند با اكسيژن تركيب شود و تشكيل كينون بدهد. در غياب اين ويتامين, راديكال‌هاي آزاد, اسيدهاي چرب چند غيراشباع را اكسيده و پراكسيده مي‌كنند كه منجر به تخريب غشا, تغيير در متابوليسم ليپوپروتئين و تغيير وضعيت ليپوفوشين يا پيگمان سروئيد مي‌شوند (گرانول‌هاي تركيبي از ليپيد اكسيد شده و پروتئين).

جذب

ويتامين E در قسمت ابتدايي روده باريك طي فرايندي كه به صفرا و آنزيم‌هاي پانكراتيك نياز دارد, جذب مي‌شود. جذب اين ويتامين در كولستاز مزمن و نارسايي پانكراس, مختل مي‌شود. انتقال آن از روده توسط شيلوميكرونها و شبيه تري‌گليسريدهاي غذايي است. بنابراين در آبتاليپوپروتئينمي انتقال آن مختل مي‌شود.

متابوليسم و دفع

توكوفرول‌ها, اسيدهاي چرب چند غيراشباع را در غشاهاي سلولي و داخل سلولي از آسيب اكسيداتيو محافظت مي‌كنند. بنابراين, عمل توكوفرول, مكمّل عمل گلوتاتيون پراكسيداز است (يك سلنوآنزيم است) كه احيا (براي مثال سم زدايي) پراكسيدها را در سيتوپلاسم تسهيل مي‌كند. اكسيداسيون توكوفرول به كينون, فعاليت بيولوژيك ويتامين را از بين مي‌برد. كينون و ساير متابوليت‌هاي اكسيد شده در ادرار و مدفوع ظاهر مي‌شوند. اسيد اسكوربيك ممكن است راديكال توكوفروكسيل يا توكوفرون‌ها (ساير محصولات اكسيداسيون) را به توكوفرول احيا و ويتامين را بازيابي نمايد.

RDA و تداخلات

يك واحد بين‌المللي توكوفرول به صورت يك ميلي گرم, dl ـ توكوفريل استات, شكل سنتتيك ويتامين E, تعريف شده است. توانايي اين شكل سنتتيك برابر IU/mg 1/1 است. يك IU معادل mg 67/0 توكوفرول غذايي است؛ هرچند كه شكل‌هاي ويتامين E فعاليّت‌هاي متفاوتي دارند. ويتامين E مورد نياز با توجه به سن, جنس, بارداري و شيردهي متفاوت است. با دريافت غذاهايي كه اسيدهاي چرب چند غيراشباع و ويتامين اندكي دارند, نياز افزايش مي‌يابد (مثل روغن ماهي). دوزهاي بالاي ويتامين E, با سوخت و ساز ويتامين K تداخل دارد و بايد در طول درمان‌هاي ضد انعقادي از مصرف آن خودداري شود. دوز mg/day 400 (توكوفرول, با سوخت و ساز اسيد آراشيدونيك تداخل دارد.

جذب ويتامين E در كودكان ضعيف است و مداركي وجود دارد كه كودكان دچار كمبود وزن هنگام تولد و نارس تقريباً به mg 8 توكوفرول در روز نياز دارند. اكسيداسيون PUFA (توسط پنتان هواي بازدم اندازه گيري مي‌شود) در سيگاري‌ها با تجويز مكمّل mg/day 800 اين ويتامين كاهش مي‌يابد.

منابع غذايي

توكوفرول عموماً در روغن‌هاي گياهي و متناسب با اسيد لينولئيك موجود در تري‌گليسريد وجود دارند. بنابراين, منابع خوب ويتامين E روغن‌هاي پنبه دانه, ذرت, سويا و گلرنگ و منابع نسبتاً خوب شامل سبزي‌هاي سبز و زرده تخم مرغ و غذاهاي تهيه شده از دانه هاي كامل غلات است.

ارزيابي وضعيت تغذيه اي

براي اندازه گيري ويتامين E پلاسما و سرم از HPLC و روش‌هاي رنگ سنجي مي‌توان استفاده كرد. ميزان طبيعي آن mg/dl 2/1-5/0 است. آزمايش هموليز گلبول‌هاي قرمز به علّت پراكسيد, بيشتر از 10% به عنوان شاخص كمبود به كار مي‌رود. زيرا اين ميزان با غلظت mg/dl 4/0 ويتامين همراه است. ويتامين E بسيج شده از كبد با VLDL پيوند مي‌شود. بنابراين, سطح سرمي بيماران هيپوليپيدميك پايين‌تر است. برخي شواهد نشان مي‌دهند كه نسبت توكوفرول سرم به ليپيد تام شاخص بهتري از ويتامين E است. ميزان كمتر از mg 8/0 توكوفرول در هر گرم ليپيد تام سرم به عنوان كمبود در بزرگسالان و كودكان در نظر گرفته مي‌شود.

علائم و نشانه هاي كمبود و درمان

غشاهاي سلولي اندامهاي مختلف ممكن است در اثر كمبود ويتامين E تغيير يابند. بنابراين, علائم و نشانه هاي كمبود آن ممكن است خاص نباشد. علائم و نشانه ها عبارتند از: كم‌خوني هموليتيك, ميوپاتي همراه با كراتينوري, ضعف, آتاكسي, اختلال در رفلكس‌ها, فلج چشم, رتينوپاتي و ديسپلازي برونشي ـ ريوي. در كمبود شديد, آسيب بافت عصبي ظاهر شده است, در حالي كه در برخي بيماران اختلال در عمل حركتي ـ رواني ديده مي‌شود.

كمبود صرف غذايي نادر است. نوزادان نارس و دچار كمبود وزن هنگام تولد و بيماران مبتلا به كولستاز و ساير سندرم‌هاي سوء جذب نسبت به كمبود ويتامين E مستعد هستند. وضعيت كمبود ممكن است با دريافت خوراكي g2-2/0 اصلاح شود. در سوء جذب شديد, شايد مسير پيرا روده اي، مورد نياز باشد.

استفاده از دوزهاي بالا و اثرات آن

دوزهاي بالاي ويتامين E در نوزادان نارس جهت محافظت در مقابل كم‌خوني هموليتيك, رتينوپاتي و ديسپلازي برونشي ـ ريوي استفاده شده است. دوزهاي بالا همچنين در كولستاز مزمن, نارسايي پانكراس, بيماري سلياك مهار نشده و ساير سندرم‌هاي سوء جذب, قابل تجويز است. به علاوه در اختلالات متابوليكي نادر مادرزادي كه منجر به كم‌خوني هموليتيك مي‌شوند نيز پاسخ مي‌دهد. از اين موارد مي‌توان به كمبود گلوكز 6 ـ فسفات دهيدروژناز, تالاسمي ماژور, كمبود گلوتاتيون پروكسيداز و كمبود سنتز گلوتاتيون اشاره كرد.

ويتامين E ظاهراً غشاي گلبول قرمز را در بيماران مبتلا به كم‌خوني سلولي داسي شكل پايدار مي‌كند. اين ويتامين بر خلاف ساير ويتامين‌هاي محلول در چربي, به طور قابل ملاحظه اي غيرسمّي است. دوز بالا ممكن است با ويتامين K تداخل داشته باشد و منجر به افزايش زمان لخته شدن خون شود. همچنين مي‌تواند با سوخت و ساز اسيد آراشيدونيك و پروستاگلاندين‌ها تداخل يابد. اختلال در عمل ايمني, عفونت خون و اختلال در التيام زخم در نوزاداني كه با دوزهاي بالا درمان مي‌شوند, گزارش شده است. به عبارت ديگر, مصرف بيشتر از mg/day 500 به مدت 3 سال ايجاد مسموميت نكرده است. مطالعات اخير نشان داده اند كه دوزهاي mg 500-200 در روز, ذرات LDL را از آسيب اكسيداتيو حفظ مي‌كنند. مشخص شده است كه LDL اكسيد شده, توسط گيرنده كبدي شناسايي نمي‌شود و در پلاسما انباشته شده و به بروز آترواسكلروز كمك مي‌كند. ويتامين E ممكن است در بيماري‌هاي قلبي عروقي، اثر محافظتي داشته باشد.